Grudzień ’70. Nieobecność

Przedstawiamy Państwu materiały przygotowane w ramach niezwykłego projektu, poprzez który Muzeum Miasta Gdyni chce upamiętnić dramatyczne wydarzenia Grudnia ’70 roku i ich następstwa. Jednak nie polityczne czy społeczne – w szerokim rozumieniu tych słów. Te prywatne, rozgrywające się w niepełnych – już – rodzinach, wśród osamotnionych bliskich, w mniejszych społecznościach, wśród gdynian. Opierając się na rozmowach prowadzonych po pół wieku, na muzealnych zbiorach, jak również na aktualnych badaniach historycznych przypominamy, przybliżamy, a równocześnie deklarujemy – pamiętamy!

Ideą planowanej wystawy, a obecnego projektu Grudzień ’70. Nieobecność było bowiem dla mnie – jej pomysłodawcy – ukazanie nie tyle tragicznych wydarzeń sprzed pół wieku, ale tego, co w ich następstwie nie zaistniało, do czego nie doszło. Oddając głos bliskim i potomkom osób zastrzelonych lub rannych, chcieliśmy, wspólnie ze współpracującą z Muzeum Miasta Gdyni dwójką dziennikarzy – redaktor Anną Kisicką i redaktorem Markiem Wąsem – wydobyć historię braku, tytułowej nieobecności. Mężów, nie będących dalej wsparciem swoich żon oraz narzeczonych, którzy odeszli nie doczekawszy ślubu. Ojców, nieobecnych w pierwszym dniu szkoły swoich dzieci, w nauce jazdy na rowerze czy na odebraniu dyplomu, a także synów, którzy nigdy nie założyli własnych rodzin, niekiedy nie zdążywszy nawet ukończyć szkół, nie mających szans na wejście w dorosłość.

Mierząc się z tematem po niespełna 50 latach, zdawaliśmy sobie sprawę, że i dobór, i perspektywa naszych rozmówców będą inne niż kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu. Czas odcisnął piętno na gronie uczestników i świadków wydarzeń, znacznie je uszczuplając, jak choćby niedawno o osobę Adama Gotnera, o którym bardzo chcieliśmy opowiedzieć. To pół wieku przełożyło się również na niewielką liczbę pamiątek, które zachowały się po bohaterach Grudnia ’70. To inny wymiar nieobecności. Kilka dokumentów, trzy przedmioty osobiste, kilkadziesiąt amatorskich zdjęć. Żadnych odręcznych notatek, listów, laurek, dzienniczków czy zabawek. Tyle pozostało w domach ośmiorga naszych rozmówców. Już nie rodziców – znak czasu – ale rodzeństwa, dzieci, siostrzeńców ofiar. I jednej narzeczonej, która choć formalnie nie weszła do pewnej rodziny, zżyła się z nią bardziej, niż ktokolwiek mógł się spodziewać. Garść pamiątek, kilkoro osób, sześć trudnych historii.

Pierwszymi strażnikami pamięci byli rodzice, których bólu po stracie nie da się wyobrazić. Gdy ich pokolenia zabrakło, fizyczne ślady obecności przejęło rodzeństwo, rozproszyły się one zatem po rodzinach. Pamiątki pozostały też w domach wdów, dorosłych lub dorastających dzieci, zaś później – nigdy niepoznanych – wnuków. Po 1989 roku część archiwaliów i przedmiotów osobistych trafiła do instytucji kultury, w tym do Muzeum Miasta Gdyni. Tu znalazły swoje miejsce choćby na wystawie stałej Gdynia – dzieło otwarte. Fakt, iż o Grudniu ’70 przez tyle lat nie można było otwarcie mówić, również wpłynął na niezachowanie dziedzictwa materialnego. Oprócz „festiwalu Solidarności”, kiedy walczono m.in. o upamiętnienie zabitych i rannych, przez dwie dekady nie można było zrobić nic więcej. Część pamiątek nie przetrwała do czasu wolnej Polski. Inna sprawa, że przedmiotów niekoniecznie musiało być dużo w 1970 roku, kiedy żyło się inaczej, skromniej. Również w następnych dekadach nie zawsze obecna była świadomość, że dobrze jest chronić coś więcej niż wspomnienia. Tym bardziej, skoro z poziomu instytucji materiałów nie gromadzono, a o tematach związanych z Grudniem mówić było trudno lub nie można było wcale. Z dekady na dekadę zacierały się ślady, ale – co niezwykle ważne – pozostawała pamięć.

Jakże znamienny wobec powyższego jest fakt, że wystawa w Muzeum Miasta Gdyni również nie zaistniała. Przynajmniej w pierwotnej, bardzo osobistej, emocjonalnej, a wręcz intymnej, odsłonie. W obliczu sytuacji pandemicznej została przeniesiona w przestrzeń wirtualną. Tu – już inaczej, bo jako element odrębnej podstrony internetowej, ale może głośniej i w szerszym wymiarze – wybrzmi jej przesłanie. Apel o pamięć dla tych, którzy zginęli oraz tych, co przeżyli, nosząc ciężar tamtego Grudnia. Dla żyjących przez dekady z pustką w sercu, jak również dla wszystkich, którzy przy nich trwali.

Muzeum Miasta Gdyni kieruje szczególne podziękowania do naszych Rozmówców, a także do redaktorów Anny Kisickiej i Marka Wąsa. Bez Państwa zaangażowania przedstawiane historie nie wybrzmiałyby z taką mocą.

Marcin Szerle